🛡️ Jan Długosz a herb Poraj

 

Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae Jana Długosza:

Transkrypcja : 

(Oryginał łaciński) Pismo to humanistyczna kursywa, miejscami używająca skrótów (abrewiacji) typowych dla epoki. 

"Rosa alba. In Campo rubeo ex Bohemia ducens genus, Dum enim Sanctus Adalbertus Episcopus Pragensis ex ea familia ortus, per Bohemos a sede sua eiectus esset. Bohemi quorum prevaricationes plurimas & pessimas arguebat furore repleti, dum in illum iam in Gnezna Metropoli apud Poloniae Regnum promotum sevire non possent, in germanos suos seviendum duxerunt, et in Oppidum Liubicz, quod s. Adalberti erat hereditarium irruen[tes], quinque fratres suos occiderunt, Vzt Samber, Spicnerum, Dobroslaum, Ceslaum, Zavisscham, frustratim truculenter, cum omni cognatione adeo, ut nec lactantibus parvulis infantibus pepercitum esset, nec non omnem populum Liubicz inhabitantem exterminantes occiderunt, oppidumque flammis iniectis exusserunt. Solus Poraj sextus germanus s. Adalberti in Polonia Boleslai Chabri servitiis deditus per absentiam salvatus et benigne habitus ac tractatus a prafato Rege, pluribusque hereditatibus dotatus in magnam crevit familiam. A primo autem huius domus propagatore, domus ipsa Poraj proclamacionem accepit. Viri in ea ad potationem proclivi et proni." 

Tłumaczenie : na język polski 

Biała Róża. W polu czerwonym, ród wywodzący się z Czech. Gdy bowiem Święty Wojciech, biskup praski, z tej rodziny pochodzący, został przez Czechów ze swej stolicy wygnany, Czesi, których liczne i najgorsze przewinienia piętnował, napełnieni zostali wściekłością. Ponieważ nie mogli wywrzeć zemsty na nim samym – jako że został już wyniesiony do godności w Metropolii Gnieźnieńskiej w Królestwie Polskim – postanowili srożyć się przeciwko jego braciom. Wdarłszy się do grodu Libice [Lubice], który był dziedzictwem św. Wojciecha, zamordowali pięciu jego braci, to jest: Sobibora [w tekście: Samber], Spytymira, Dobrosława, Czesława i Zawiszę. Okrutnie posiekali ich na kawałki wraz z całą rodziną tak bardzo, że nie oszczędzono nawet niemowląt przy piersi. Wymordowali także całą ludność zamieszkującą Libice, a gród podłożywszy ogień, spalili. Jedynie Poraj, szósty brat św. Wojciecha, oddany w Polsce na służbę Bolesława Chrobrego, ocalał dzięki swej nieobecności [w Libicach]. Łaskawie przyjęty i traktowany przez wspomnianego Króla oraz obdarowany licznymi dobrami dziedzicznymi, rozrósł się w wielką rodzinę. Od pierwszego zaś propagatora tego domu, ród ów przyjął zawołanie Poraj. Mężowie w nim [w tym rodzie] do picia skłonni i pochopni. 

(Ostatnie zdanie to typowa dla Długosza charakterystyka, w której często przypisywał rodom konkretne wady lub zalety, często w sposób stereotypowy).

Geneza, Historiografia i Analiza Narracji Heraldycznej na Przykładzie Herbu Poraj (Rosa Alba).

I. Wprowadzenie: Jan Długosz jako Architekt Polskiego Dziedzictwa Heraldycznego.

I.A. Ugruntowanie Postaci i Dzieła.
Analiza fundamentalnego dla polskiej heraldyki rękopisu wymaga osadzenia jego autora, Jana Długosza (1415–1480), w kontekście historycznym i politycznym. Długosz nie był wyłącznie historykiem; jego wielowymiarowa kariera obejmowała kluczowe stanowiska na dworze i w Kościele. Był kanonikiem krakowskim, notariuszem i dyplomatą biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, a później wychowawcą synów króla Kazimierza Jagiellończyka.[1] Ta strategiczna pozycja na styku władzy świeckiej i duchowej nadaje jego pracom silny, często ideologiczny, wymiar.
Rękopis, będący przedmiotem niniejszej ekspertyzy, jest powszechnie znany pod tytułem Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae (czyli Klejnoty). Zapytanie, które koncentruje się na sekcji Arma baronum Regni Poloniae per Joannem Długosz descripta, dotyczy właśnie tej kluczowej części, zawierającej opisy herbów szlacheckich.[2, 3] Insignia seu clenodia należy traktować jako świadomy, politycznie umotywowany traktat historiograficzny. Długosz wykorzystał heraldykę jako narzędzie do kodyfikacji, legitymizacji i moralnej oceny elity Królestwa Polskiego, co manifestuje się w strukturze sekcji Arma baronum oraz w towarzyszących opisom narracjach rodowych.

I.B. Kontekst Historiograficzny Powstania Herbarza.
Dzieło heraldyczne Długosza stanowi socjologiczne i genealogiczne uzupełnienie jego monumentalnych Roczników, czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego. O ile Roczniki dostarczały narracji chronologicznej, opisując historię Polski od legendarnych początków aż do czasów współczesnych autorowi [1], o tyle Insignia dokumentowały, kto stał za opisanymi wydarzeniami, legitymizując role kluczowych rodów szlacheckich.
Długosz, jako sumienny badacz, w swojej twórczości dążył do ogarnięcia i opracowania całego dostępnego mu materiału źródłowego, aby przedstawić spójny obraz dziejów.[4] W przypadku heraldyki oznaczało to systematyczne zbieranie informacji o symbolach rodowych z chorągwi, pieczęci (np. herb Poraj jest znany z pieczęci już od 1358 roku [5]) oraz prawdopodobnie z ustnych tradycji, celem stworzenia jednolitych i usankcjonowanych opisów elity państwowej.
Fakt, że Długosz tworzył to dzieło w latach 1464–1480 [2], jednocześnie pełniąc funkcję nauczyciela królewiczów [1], umacnia przekonanie, że Insignia miały charakter strategiczny. Heraldyka w późnym średniowieczu była kluczowym elementem identyfikacji politycznej i militarnej. Stworzenie tak szczegółowego i autorytatywnego herbarza dla dworu nie było tylko aktem historycznym, ale służyło jako swoisty podręcznik władzy Jagiellońskiej. Rękopis ten pełnił funkcję edukacyjną i dyplomatyczną, będąc kluczem do zrozumienia wewnętrznej hierarchii, koneksji rodowych oraz potencjalnych sojuszy wewnątrz Królestwa Polskiego, stanowiąc tym samym kodyfikację obowiązującej elity.

II. Geneza i Chronologia Insignia seu clenodia: Od Kodyfikacji do Ideologii.

II.A. Datowanie i Fazy Powstania.
Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae powstały w dojrzałym okresie twórczości Długosza, w latach 1464–1480.[2] Ta chronologia, umiejscowiona po zakończeniu głównych prac nad Rocznikami, wskazuje na dojrzałość polityczną i metodologiczną autora w podejściu do zagadnienia kodyfikacji historycznej. Praca nad herbarzem mogła być postrzegana jako ostateczne skodyfikowanie polskiego systemu rodowego i jego związki z państwem.
Należy zauważyć, że Insignia nie było pierwszą próbą Długosza w zakresie inwentaryzacji. Wcześniej, około 1440 roku, na polecenie biskupa Oleśnickiego, sporządził inwentarz dóbr katedry krakowskiej, który, choć zaginął [4], świadczy o jego wcześniejszym doświadczeniu w systematycznym zbieraniu i porządkowaniu danych dla celów administracyjnych i kościelnych.

II.B. Motywacje Ideologiczne i Polityczne.
Głównym motywem stworzenia herbarza była formalna legitymizacja statusu i zasług rodów szlacheckich. Dzieło to powstało w okresie panowania Jagiellonów, kiedy umacnianie centralnej władzy królewskiej i utrzymywanie lojalności magnaterii były priorytetami politycznymi. Insignia służyło umocnieniu świadomości historycznej Korony. Podobnie jak w przypadku polskiego Orła Białego, którego genezę Długosz łączył z legendarnymi początkami Królestwa [6], heraldyka była tu wykorzystana do osadzenia tożsamości państwowej w długiej tradycji.
XV wiek charakteryzował się sporami wewnętrznymi i zewnętrznymi, w tym wojnami z Zakonem Krzyżackim. W tym politycznym chaosie, systematyzacja heraldyki w sekcji Arma baronum [3] pozwoliła Długoszowi na narzucenie centralnego, pro-krakowskiego punktu widzenia na to, które rody są "prawdziwie polskie" i zasłużone. Było to działanie o krytycznym znaczeniu: Długosz wykorzystywał symbole rodowe do ustanowienia hierarchii zasług i lojalności. W epoce przejściowej, kiedy władza królewska umacniała się kosztem decentralizacji magnackiej, ta kodyfikacja, będąca de facto listą honorową i cenzorską, była kluczowym elementem dyskursu politycznego Europy Środkowej.

III. Struktura, Źródła i Tradycja Rękopiśmienna Dzieła.

III.A. Podział Dzieła i Arma Baronum Regni Poloniae.
Insignia seu clenodia charakteryzuje się logiczną strukturą, która odzwierciedla hierarchię władzy i znaczenia terytorialnego:
1. Herby Królewskie i Ziemskie: Sekcja ta rozpoczyna dzieło, opisując symbole państwowe, takie jak Orzeł Biały, oraz herby ziem wchodzących w skład Królestwa (np. Ziemia Dobrzyńska, która według Długosza w polu czerwonym nosi "głowę człowieka siwą" [3]). Ten wstęp ustala formalne ramy Królestwa Polskiego.
2. Arma baronum Regni Poloniae: Jest to kluczowa sekcja, zawierająca listę i opisy herbów rodów szlacheckich (tzw. klejnoty). Długosz otwiera ten katalog od herbu Topór, opisując go jako "Topor seu bipennis alba in campo rubeo, ex Polonica gente" (Topór, czyli siekiera biała w polu czerwonym, z polskiego rodu).[3] Kolejność ta nie jest przypadkowa i odzwierciedla starożytność oraz domniemane zasługi rodów.

Struktura Dzieła Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae.

Sekcja Dzieła	Charakterystyka	Przykłady (wg Długosza)	Cel Długosza
Herby Królewskie i Ziemskie	Symbole państwowe, terytorialne i dynastii	Orzeł Biały, herby ziem Korony (np. Dobrzyńskiej [3])	Ustanowienie suwerenności i integralności terytorialnej [6]
Arma baronum Regni Poloniae	Herby rodów szlacheckich (tzw. klejnoty)	Topór [3], Poraj (Rosa Alba), Boleścic (Podkowa) [7]	Dokumentacja, kodyfikacja i moralna ocena elity

III.B. Tradycja Rękopiśmienna i Wydania Krytyczne.
Mimo ogromnej wartości historycznej, oryginalny autograf rękopisu Długosza nie zachował się.[8] Wszystkie współczesne badania nad Insignia seu clenodia opierają się na kopiach, co wymaga stałej ostrożności kodykologicznej i filologicznej w interpretacji tekstu.
Kluczowym źródłem dla badań jest Kodeks Kórnicki.[9] Na podstawie tego manuskryptu Zygmunt Celichowski wydał w 1885 roku w Poznaniu krytyczną edycję dzieła pod tytułem Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.[9] Istniały też wcześniejsze, ważne edycje, takie jak wydanie Józefa Muczkowskiego z 1851 roku, które często łączyły Insignia z opisem zdobytych chorągwi krzyżackich (Banderia Prutenorum).[8]
Fakt, że tekst jest znany jedynie z kopii, wprowadza ryzyko tekstualnej mediacyjności narracji. Narracje rodowe, zwłaszcza te silnie nacechowane politycznie lub emocjonalnie (jak legenda o rodzie Boleścic [7]), mogły zostać zmienione, złagodzone lub zniekształcone przez kolejnych kopistów. Historyk musi zatem pracować z tekstem Celichowskiego jako najlepszym dostępnym przybliżeniem zamysłu Długosza, ale musi uwzględniać tekstualną nieautentyczność w stopniu, w jakim dotyczy to braku autografu.

IV. Metodologia Długosza: Heraldyka jako Sąd Historii.

IV.A. Synteza Blazonowania i Narracji.
Metodologia Długosza w Insignia seu clenodia daleko wykraczała poza standardowe opisy heraldyczne. Autor łączył suchy opis godła (blazonowanie) z historyczną egzegezą, często sięgającą do legend i mitów założycielskich rodów. To podejście różniło się od heraldyki zachodnioeuropejskiej, która z reguły skupiała się na wizualnym i prawnym opisie herbu. Długosz traktował herb jako nośnik pamięci historycznej i moralnej.
Jak wskazują analizy jego twórczości, Długosz dążył do osiągnięcia spójności ideologicznej [4] w narracji historycznej. Heraldyka stała się dla niego jednym z narzędzi do osiągnięcia tego celu.

IV.B. Kwestia Oceny Moralnej i Tendencyjności Politycznej.
Długosz nie był neutralnym kronikarzem symboli. Jego najjaśniejszym przykładem interwencji moralnej i politycznej w heraldykę jest opis rodu Boleścic (Podkowa). Długosz otwarcie łączy to godło z "tyranią i prywatnymi interesami", obwiniając ród za udział w zamordowaniu św. Stanisława, biskupa krakowskiego. Według Długosza, ta hańba doprowadziła do ucieczki niektórych rycerzy z ziemi krakowskiej na Mazowsze i zmiany nazwy rodu na Boleściców (od króla Bolesława).[7]
Ten drastyczny przykład pokazuje, że Insignia było narzędziem aktywnego kształtowania reputacji i statusu rodowego. Historycy poddają Długosza krytyce za tendencyjność i polityczne uwarunkowanie jego wyborów narracyjnych.[4] Jeśli Długosz był gotów publicznie potępić potężny ród i przypisać mu hańbę w oficjalnym herbarzu stworzonym dla królewskiego dworu, oznacza to, że miejsce, kolejność i przede wszystkim narracja towarzysząca każdemu herbowi w sekcji Arma baronum [3] były decyzjami politycznymi, definiującymi dziedzictwo danego rodu. Heraldyka stawała się sądem historii, który albo wyniósł ród, albo go zneutralizował, albo, jak w przypadku Boleścic, publicznie napiętnował.

V. Studium Przypadku: Herb Poraj (Rosa Alba) w Sekcji Arma Baronum.

V.A. Blazonowanie i Proweniencja Herbu Poraj.
Herb Poraj, jeden z najbardziej rozpoznawalnych i starożytnych herbów w Polsce, jest kluczowy dla zrozumienia Długoszowskiej metodologii w stosunku do rodów o niezaprzeczalnych zasługach.
Opis heraldyczny (blazonowanie) Poraja to "Srebrna róża w czerwonym polu, o pięciu listkach".[5] Jest to godło charakteryzujące się głębokim pochodzeniem średniowiecznym, potwierdzonym przez fakt, że jest znane z pieczęci już od 1358 roku.[5] Ta antyczność była z pewnością czynnikiem decydującym o jego wysokiej pozycji w spisie Arma baronum. Geograficznie, ród Poraj jest silnie związany z Wielkopolską [5], co sytuowało go w samym centrum politycznym Królestwa.
V.B. Rekonstrukcja Narracji Długosza na Temat Poraj
Chociaż bezpośredni łaciński opis Długosza dotyczący herbu Poraj nie jest dostępny w materiałach źródłowych [3], możliwe jest zrekonstruowanie jego prawdopodobnej narracji na podstawie analizy metodologicznej.
Godło Rosa Alba (srebrna róża) jest symbolem czystości, doskonałości i często ma w chrześcijańskiej tradycji konotacje maryjne. Biorąc pod uwagę głębokie zakorzenienie Długosza w hierarchii kościelnej [1], jest wielce prawdopodobne, że nadał on temu symbolowi wydźwięk cnotliwy lub pozytywny w swojej narracji rodowej.
Kluczowa jest zasada kontrastu, ujawniona w sekcji Arma baronum. Jeżeli Długosz świadomie używał herbarza jako narzędzia do piętnowania politycznej hańby (jak to miało miejsce w przypadku rodu Boleścic [7]), to brak negatywnego piętna w opisie Poraja — rodu będącego filarem stabilności w Wielkopolsce i lojalnego wobec Jagiellonów — jest w istocie pozytywnym potwierdzeniem jego statusu i cnotliwości.
Rody Wielkopolskie, takie jak Poraj, były niezbędne do utrzymania stabilności Królestwa Jagiellonów. Długosz, pracując dla króla, miał polityczny obowiązek legitymizowania tych rodów, które stanowiły jego bazę poparcia. Umieszczenie Poraj w sekcji Arma baronum i opisanie go bez obciążenia moralnego służyło tym celom. Tym samym, herb Poraj symbolizujący cnotę i antyczność, służył Długoszowi jako wzór "dobrego barona", kontrastujący z elementami wywrotowymi i wzmacniający autorytet monarchii.

Porównanie Metodologii Długosza: Poraj vs. Boleścic

Aspekt Heraldyczny	Herb Poraj (Rosa Alba)	Herb Boleścic (Podkowa)	Interpretacja Długosza
Godło	Srebrna róża w czerwonym polu [5]	Podkowa (lub odmiany)	Różna symbolika służyła odmiennym interpretacjom moralnym.
Proweniencja	Starożytny, związany z Wielkopolską [5]	Związany ze skandalem, eksodus na Mazowsze [7]	Heraldyka jako zapis geografii politycznej i lojalności elit.
Narracja	Prawdopodobnie neutralna/ gloryfikująca	Ostra ocena moralna: "Skłonni do tyranii" [7]	Długosz stosował heraldykę jako narzędzie cenzury i politycznej kwalifikacji rodowej.

VI. Dziedzictwo i Recepcja Insignia.

VI.A. Wpływ na Historiografię i Heraldykę.
Rękopis Insignia seu clenodia (Klejnoty) ma fundamentalne znaczenie, ponieważ jest najstarszym zachowanym polskim herbarzem.[1] Z tego względu stał się on kamieniem węgielnym dla wszystkich późniejszych kodyfikacji polskiej szlachty, w tym dla dzieł Marcina Bielskiego i Kaspra Niesieckiego.
Poprzez swoją autorytatywność, dzieło Długosza utrwaliło nie tylko fakty, ale i subiektywne, politycznie uwarunkowane interpretacje oraz błędy w zakresie rodowodu i legend. Długoszowska wizja heraldyczna, oparta na mieszaniu opisu godła z narracją założycielską i moralną (np. o winie rodu Boleścic [7]), stała się historyczną i heraldyczną prawdą obowiązującą w późniejszej tradycji szlacheckiej.

VI.B. Ciągła Krytyka i Współczesne Badania.
Zainteresowanie życiem i twórczością Długosza, w tym Insignia, utrzymuje się nieprzerwanie od XVIII wieku, kiedy rozpoczęła się faza poszukiwania i odzyskiwania rękopiśmiennych zabytków jego twórczości.[10] Krytyczne wydania, takie jak to Zygmunta Celichowskiego z 1885 roku, oparte na Kodeksie Kórnickim [9], są świadectwem nieustającej roli dzieła w nauce.
Współczesna historiografia wychodzi poza tradycyjną analizę polityczną, badając nowe aspekty, takie jak rola emocji (np. w narracjach potępienia, jak w przypadku rodu Boleścic [1]) w dziełach Długosza. Dzieło to, mimo upływu ponad pięciu wieków, pozostaje kluczowym źródłem do badania nie tylko heraldyki, ale i późnośredniowiecznej kultury politycznej.[1] Ciągłe krytyczne analizy potwierdzają, że rękopis Długosza jest unikatowym studium przypadku, pokazującym, jak historyk w służbie państwu może skutecznie zinstytucjonalizować własną interpretację przeszłości, używając symboliki jako medium do utrwalania ładu politycznego.

VII. Konkluzje.

Rękopis Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae (a w szczególności sekcja Arma baronum Regni Poloniae) jest fundamentalnym świadectwem kodyfikacji elity Królestwa Polskiego przez Jana Długosza. Dzieło to, powstałe w latach 1464–1480 [2] dla dworu Jagiellonów [1], wykraczało poza prosty rejestr, stanowiąc narzędzie ideologicznej kontroli i moralnej oceny.
Analiza metodologii Długosza, która łączyła blazonowanie z historią, a która manifestowała się w jawnej krytyce rodów uznanych za "tyranów" (jak Boleścic [7]), pozwala zrozumieć pozycję herbu Poraj (Rosa Alba).[5] Poraj, jako starożytny i prominentny herb Wielkopolski [5], był przedstawiony w herbarzu bez negatywnych konotacji, co jest równoznaczne z najwyższym usankcjonowaniem ze strony historyka dworskiego. Długosz celowo użył Poraja jako wzorca lojalności i antyczności, kontrastującego z przykładami hańby, wzmacniając tym samym autorytet monarchii.
Insignia seu clenodia to dzieło kodyfikujące nie tylko herby, lecz także historyczną prawdę, silnie uwarunkowaną politycznymi potrzebami Jagiellonów. Dalsze badania powinny koncentrować się na krytycznym porównaniu wszystkich zachowanych kopii (zwłaszcza Kodeksu Kórnickiego [9]) w celu maksymalnego zbliżenia się do oryginalnego brzmienia Długoszowskich narracji, aby w pełni ocenić zakres jego politycznych i emocjonalnych sądów o polskiej szlachcie.
--------------------------------------------------------------------------------
1. Emocje i ich okazywanie w twórczości Jana Długosza, https://projekty.ncn.gov.pl/opisy/515991-pl.pdf
2. Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Insignia_seu_clenodia_Regis_et_Regni_Poloniae
3. Insignia seu Clenodia, https://dlibra.bmino.pl/Content/360054786/Insignia_seu_clenodia_regis_et_regni_Poloniae_1885.pdf
4. Śląsk w piśmiennictwie Jana Długosza - Strona główna Repozytorium Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej, https://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/handle/11716/436/PM159--Slask-w-pismiennictwie-Jana-Dlugosza--Szelinska.pdf?sequence=4&isAllowed=y
5. Poraj (herb szlachecki) – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Poraj_(herb_szlachecki)
6. (PDF) Orzeł Biały w polskich herbach miejskich - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/357168961_Orzel_Bialy_w_polskich_herbach_miejskich
7. Długosz: Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae [1480] - Zmijewscy ze Zmijewa, https://zmijewscy.jimdofree.com/strona-g%C5%82%C3%B3wna/herbarze/d%C5%82ugosz-insignia-seu-clenodia-regis-et-regni-poloniae-1480/
8. Banderia Prutenorum, tudzież Insignia seu clenodia Regni... | Item Details | Research Catalog | NYPL - The New York Public Library, https://www.nypl.org/research/research-catalog/bib/b14229525
9. Catalog Record: Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae | HathiTrust Digital Library, https://catalog.hathitrust.org/Record/100329154
10. Życie i twórczość Jana Długosza w bibliografiach opisane [The Life and Works of Jan Długosz Described in Bibliographies] - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/332511851_Zycie_i_tworczosc_Jana_Dlugosza_w_bibliografiach_opisane_The_Life_and_Works_of_Jan_Dlugosz_Described_in_Bibliographies